zadels: met boom of boomloos?

Wie tien jaar geleden een zadel kocht, was vooral bezig met de vraag of het een dressuur, western, spring of veelzijdigheidszadel moest worden. Tegenwoordig kun je voor elk van die varianten een extra keuze toevoegen: met boom of boomloos?

De vraag waarmee alles begint, is waarom iemand eeuwen geleden ooit een star stuk hout op de flexibele rug van zijn paard heeft gebonden. De meeste antwoorden zijn gericht op het comfort van het paard. De houten boom verdeelt de druk van de ruiter beter over de rug, voorkomt dat de menselijke zitbeenknobbels in de rugspieren van het paard drukken, de boom houdt de wervelkolom vrij van direct druk en zorgt er zo voor dat het paard probleemloos lange afstanden kan afleggen. Het boomzadel zou zo dus bij uitstek een uitvinden van het leger zijn, ontwikkeld voor lange, uitputtende marsen. Het aparte is echter dat het boomzadel nog helemaal niet zo lang bestaat: in de vierde eeuw voor Christus leidde Alexander de Grote zijn leger van Griekenland naar India, een tocht van duizenden kilometers, met tussen de billen van zijn soldaten en de rug van hun paarden niets meer dan een kleedje of dierenvel. Tegenwoordig bewijzen endurenceruiters ook steeds weer dat een paard prima in staat is lange tochten te lopen zonder boom. De opkomst van het boomzadel heeft namelijk veel meer te maken met de ontwikkeling van effectiever wapentuig dan het welzijn van het paard. Toen soldaten in de Romeinse periode en in de middelleeuwen lansen begonnen te gebruiken te paard, moest men op zoek naar een hulpmiddel dat er voor kon zorgen dat de ruiter alle kracht en snelheid van zijn paard achter de lansstoot kon zetten-zonder dat hij zichzelf van de rug van zijn paard lanceerde. Door een hoge houten voorboom en achterboom op een houten zadelboom te spijkeren en dat op de rug van het paard vast te singelen, zat de ruiter opgesloten in het zadel en kon de strijd beginnen.

Sindsdien is het boomzadel niet meer uit de geschiedenis verdwenen en werd het de standaard voor alle disciplines, tenminste totdat de afgelopen jaren de boomloze zadels ook steeds meer aandacht kregen. Toch is het boomloze zadel niet nieuw: het heeft zelfs een lange traditie in Europa. Zo rijden Spaanse herders al eeuwen op hun eigen, traditionele boomloze Doma Vaquera zadel. De schapenvacht waar de ruiter op zit, rust daarbij op een stevige lap leer die weer is opgevuld waaronder twee kussens worden bevestigd die zeer zorgvuldig en stevig opgevuld zijn met pure wol (vroeger met stro). De voorboom en de achterzijde worden door de lap leer bij elkaar gehouden en bieden de flexibiliteit die dit zadel zo kenmerkt. De zadels verdelen zo niet alleen het ruitergewicht tijdens het hoeden van de kuddes, maar bieden de ruiter ook voldoende houvast als een jonge stier eens niet de juiste richting op wil. De boomloze traditie gaat in Spanje echter verder dan alleen het stieren hoeden. Klassieke dressuurruiters rijden er hun jonge paarden namelijk nog altijd in het met het Potrera of Espanola zadel, dat eruit ziet als een kruising tussen een hogeschool en een engels zadel en dat ook in plaats van een houten boom twee met wol gevulde kussens heeft. Vooral jonge paarden veranderen door training namelijk sterk van vorm omdat ze meer spieren krijgen, breder worden en meer schoft krijgen. Terwijl een zadel met een vaste boom dan al snel een tot twee keer per jaar vervangen moet worden om te voorkomen dat het gaat knellen, kan een boomloos zadel die vormverandering probleemloos opvangen.

Niet alleen jonge paarden hebben echter profijt van een flexibel, boomloos zadel. Ook paarden die scheef zijn en rechtgericht worden, kunnen last krijgen van een vaste boom als hun lichaam zich ontwikkelt. Als een paard scheef is en aan een zijde kortere en dikkere spieren langs de ruggengraat heeft lopen, zal een stijf zadel niet mee kunnen buigen en naar buiten wegzakken-tenzij je als ruiter je zit aanpast om dat weer op te vangen. Een flexibel zadel kan met de bocht meebuigen en ervoor zorgen dat het zitvlak van de ruiter recht boven het paard blijft en de scheefheid niet per ongeluk stimuleert. Met een perfect recht zadel kun je je scheve paard bovendien zelfs onbewust pijn bezorgen. Als je paard zijn rug extreem hol maakt, dan zal het zadel in het midden loskomen van de rug en op de voor en achterkant van de boom hangen. Als een paard zijn rug naar boven bolt, krijg je juist een wip wap effect: het zadel wordt nu in het midden door de rug opgetilt en komt aan de voor en achterkant los van het lichaam. De rug van een scheef paard is aan de korte zijde gespierder en dus boller dan aan de lange buitenkant. De vraag is dan: in hoeverre kunnen de zadelkussens onder de boom dat verschil opvangen? En hoe doen ze dat in beweging, als het paard met elke pas afwisselend de ene en de andere helft van zijn lichaam strekt en aanspant? Voorstanders van boomloze zadels willen dat hun zadel net zo flexibel is als de romp van het paard zelf, en met alle bewegingen van de ruggengraat mee kan buigen: van hol naar bol en van links naar rechts. Dat is niet alleen prettiger voor het paard, maar ook voor de ruiter. Die wordt dan namelijk niet meer omhoog gegooid door een houten plank, maar kan de kleinste welvingen van het paardenlichaam direct voelen en volgen, wat het doorzitten in draf bijvoorbeeld een stuk makkelijker kan maken.

De vraag die zadelontwerpers bezig houdt, is hoe je die flexibiliteit combineert met voldoende stijfheid om een goede drukverdeling van het ruitergewicht te krijgen. Sommige boomloze zadels lossen dit dilemma op door in plaats van een boom een extra dikke vulling in het zadel te gebruiken. Die vulling kan bestaan uit gelpads of schuimkussens, of juist uit kussens die gevuld worden met los materiaal zoals kurksnippers die de contouren van de rug perfect volgen. Het voordeel van een dikke laag vulling is dat dit een goede schokdempende werking heeft, maar als ruiter zit je daardoor wel behoorlijk hoog boven de paardenrug. Veel merken zorgen er daarom voor dat de kussens aangepast kunnen worden aan het gewicht van de ruiter: hoe lichter die is, hoe minder vulling er nodig is om dat gewicht te verdelen en dat zorgt ervoor dat iedere ruiter zo dicht mogelijk op de rug van het paard kan zitten. Je kunt echter niet zomaar een dik kussen op de rug van je paard leggen en daarop wegrijden. Het probleem is namelijk dat je benen de onderste helft van het zadel omhoog trekken, waardoor de druk op de bovenste helft van de rug, de gevoelige doornuitsteeksels van de wervelkolom, hoog op kan lopen. Vooral als je hier ook nog eens een singel en stijgbeugelriemen aan bevestigt: als je deze gewoon aan een dunne band over de ruggengraat vastmaakt, heb je een succesrecept voor drukkingen. Bij veel moderne boomloze zadels hangen de stijgbeugelriemen en singel dan ook aan een heel stelsel van riemen die de druk over een groter oppervlak verdelen, en wordt er ook steeds vaker een kamer gemaakt om de wervelkolom vrij te laten. Een kamer houdt echter automatisch in dat de rest van het zadel wat stijver moet worden om te voorkomen dat die lege ruimte midden onder de ruiterbillen platgedrukt wordt. Sommige fabrikanten kiezen dan voor wat stijvere kussens of gel panelen en steviger leer voor het bovenwerk om het zadel in vorm te houden. Een andere oplossing is om die panelen via een houten of metalen voor en achterboom met elkaar te verbinden en zo het zadel vormvaster te maken en de ruiter meer steun te bieden. Ook hiervoor moet het zadel echter stijver gemaakt worden, om te voorkomen dat de voorboom door de neerwaarts druk van het ruitergewicht omlaag wordt getrokken en zichzelf over de schoft vastklemt. Ook boomloze zadels komen dus in vele vormen voor, waarbij elke variant zijn eigen voor en nadelen heeft.

Is een boomzadel dan nu beter of slechter dan een boomloos zadel? Uiteindelijk is het je paard dat dat voor jullie situatie bepaalt. Voor beide soorten geldt in elk geval dat het zadel zelf altijd goed in elkaar moet zitten. Een scheve boom is namelijk net zo funest als een stijgbeugelriem die bij een boomloos zadel voor een puntbelasting op de wervels zorgt. De meeste boomloze zadels kun je twee weken tegen een kleine betaling uitproberen om te kijken of ze passen, en het is geen slecht idee om in die periode het zadel goed te testen. Niet alleen door het in verschillende omstandigheden, van dressuurles tot bosrit te gebruiken, maar bijvoorbeeld ook door er een analyse van de drukverdeling te maken. Steeds meer zadelpassers maken gebruik van dekjes met gel of elektrodes die aangeven waar de druk het hoogst oploopt tijdens het rijden. Alleen op die manier kom je erachter wat er nu echt onder al dat leer gebeurt-of je nu met boom of zonder boom rijdt. Dat verschil tussen boom en boomloos wordt interessant genoeg steeds kleiner: zo kijken steeds meer traditionele zadelmakers naar de mogelijkheden rond flexibele bomen en kussenvullingen die de bewegingen van het paardenlijf beter volgen. De traditionele zadels beinvloeden de boomloze zelf echter ook. Zo kun je tegenwoordig de alien-look van de eerste boomloze zadels inmiddellijks gemakkelijk vermijden: tegenwoordig betekent boomloos niet meer direct dat je op een felgekleurd kussen lijkt te zitten, maar zijn er ook boomloze dressuur en westernzadels die niet van hun houten broertjes te onderscheiden zijn. Zelfs barokke dressuurzadels kun je nu boomloos krijgen-in feite zoals ze dat in Spanje ook al waren. Een ding blijft echter altijd hetzelfde: hoe meer keus je hebt, hoe moeilijker het wordt om te kiezen!